Ikona Sądu Ostatecznego, 1. poł. XVII w., Lipie, tempera na gruncie kredowym; trzy deski lipowe; wym. 267 x 210 x 3 cm, nr inw. MHS/S/3437 (zbiory Muzeum Historycznego w Sanoku). Fot. Dariusz Szuwalski
SĄD OSTATECZNY, temat ikonograficzny znany zarówno na Wschodzie, jak i Zachodzie, mający swe korzenie w sztuce wczesnochrześcijańskiej. Źródłem literackim są dla niego apokryfy, Stary i Nowy Testament. Na przedstawienie składa się szereg scen o układzie strefowym. U góry aniołowie zwijają rolkę (księgę) nieba (Iz 34,4; Ap 6,14), na której widoczne są słońce, księżyc, gwiazdy, niekiedy znaki zodiaku. Poniżej – w mandorli unoszonej przez anioły bądź na tęczy lub tronie – ukazana jest postać Chrystusa-Sędziego, do którego w błagalnym geście orędownictwa zwracają się Matka Boża i św. Jan Chrzciciel, tworząc grupę Deesis. Po bokach czuwa rząd uzbrojonych aniołów, będących eskortą Boga. Poniżej znajduje się tron, który Pan zgotował na swoje powtórne przyjście, określany mianem Etimasia. Tron adorowany jest przez Adama i Ewę. Zazwyczaj na Etimasii leży Ewangelia, krzyż, czasem narzędzia Męki. Po obu stronach tronu na wysokich ławach siedzą apostołowie. Spod tronu wyłania się ręka Boga trzymająca wagę dusz – Psychostosię. Pod tronami apostołów po stronie lewej stoją grupy zbawionych (m.in. prorocy, apostołowie, męczennicy, pustelnicy, święte niewiasty, święci mężowie), po prawej narody potępione (Grecy, Turcy, Tatarzy, Żydzi, Niemcy, Lachy), którym Mojżesz wskazuje Chrystusa, którego się wyrzekli (Dz 3,32). Poniżej postaci potępionych widnieje ujęte w koło wyobrażenie wskrzeszenia zmarłych, którzy na głos trąb anielskich wstają z grobów; morze oddaje topielców, a zwierzęta szczątki pożartych (Mt 24,31). Po przeciwnej stronie przedstawiono wyobrażenie raju (ujęte w koło lub mury ogrodu), z siedzącą wewnątrz Marią adorowaną przez anioły. Towarzyszą Jej Dobry Łotr oraz starotestamentowe postacie Jakuba, Abrahama i Izaaka. Przedstawienie tych trzech patriarchów nosi nazwę Łona Abrahama. Spod Etimasii w ikonach o tradycji bizantyjskiej wypływa rzeka ognia porywająca dusze potępionych. Wpada ona do paszczy potwora, wewnątrz którego siedzi Lucyfer trzymający na kolanach Judasza lub Antychrysta. Paszcza potwora to jednocześnie brama piekła, które – przedstawione obok – ukazuje cierpienia piekielne grzeszników. Wśród nich znaleźli się m.in. nieuczciwa młynarka (z kołem młyńskim zawieszonym u szyi), rozbójnicy, czarownicy, nieuczciwi krawcy, rymarze. Obok, pod postacią kół lub prostokątów, wyobrażone są komory piekielne, gdzie grzesznicy cierpią męki. (wg Katarzyna Winnicka, Przewodnik po ekspozycji sztuki cerkiewnej Muzeum Historycznego w Sanoku, Sanok 2013)
Bibliografia:
Katarzyna Winnicka, Przewodnik po ekspozycji sztuki cerkiewnej Muzeum Historycznego w Sanoku, red.: Wiesław Banach, Ewa Kasprzak, Sanok 2013 r., wyd. III, poprawione i uzupełnione, ISBN 978-83-60380-09-3.
Katarzyna Winnicka, Ikony z XVII w. w Muzeum Historycznym w Sanoku. Katalog zbiorów, t. III., red.: Ewa Kasprzak, Wiesław Banach, Katarzyna Winnicka, Sanok 2018 r., ISBN 978-83-60380-42-0.
Zamek Królewski w Sanoku – muzeum sztuki. Archeologia, historia, sztuka / Royal castle in Sanok – museum of art. Archaeology, history, art, wydanie drugie, rozszerzone, Sanok 2019 r., ISBN 978-83-60380-44-4.
